Kayaçların sınıflandırılmasındaki esas amaç ortak bir terminolojiye ulaşmak ve tüm araştırıcıların aynı kriterleri dikkate alarak adlandırma yapmalarını sağlamaktır. Kayaçların sınıflandırılmasında çalışmanın amacına ve kullanım alanına yönelik olarak farklı kriterler kullanılmaktadır. Günümüzde yaygın olarak kullanılan sınıflama kriterleri;
-Mineralojik bileşimi
-Kimyasal bileşim
-Dokusal özellikler
-Jeolojik konum
Ancak hangi kritere göre yapılırsa yapılsın kayaçları kesin sınırlarla birbirinden ayırmak oldukça güçtür.
Magmatik kayaçların sınıflamaları mineralojik bileşimlerine ve kimyasal bileşimlerine göre yapılmaktadır.
1. Magmatik kayaçların mineralojik bileşimlerine göre sınıflandırılması
Magmatik kayaçların kantitatif sınıflamaları ilk olarak 1902 li yıllardan başlamakta ve günümüze kadar bu sınıflamalar gelişerek devam etmektedir. Günümüzde en yaygın olarak kullanılan magmatik kayaç sınıflamaları Streckeisen (1976, 1979) sınıflamalarıdır. Bu sınıflamalarda aşağıdaki mineral ve mineral gurupları kullanılmaktadır.
K: kuvars, tridimit, kristobalit
A: Alkali Feldispatlar (ortoklaz, sanidin, mikroklin, pertit, anortoklaz, albit (%An=0-5)
P: Plajiyoklaz (%An=95-100 arasında olan türleri) skapolit
F: Feldispatoyidler (lösit, psödolösit, nefelin, kankrinit, sodalit, haüyn, analsim vb…)
M: Koyu renkli mineraller (olivin, piroksen, amfibol, mika gurubu mafik mineraller ile zirkon, apatit titanit gibi tali mineraller, melilit, montisellit ve birincil karbonatlar vb…)
Magmatik kayaçların mineralojik bileşimlerine göre sınıflandırmasında, kayaç ilk olarak koyu renkli mineral içeriğine göre iki guruba ayrılır.
Mafik mineral içeriği % 90 dan fazla olanlar = ultramafik kayaçlar
Mafik mineral içeriği % 90 dan az olanlar = felsik kayaçlar
Mafik mineral içeriği % 90 dan fazla olan kayaçlar, doğal olarak içerdiği mafik mineral türlerine (M) ve oranlarına göre değişik şekillerde sınıflandırılır (Streckeisen, 1976 ve 1979).
Örneğin
P – OPx – CPx (Streckeisen, 1976)
P – Pr – Ol (Streckeisen, 1976)
P – Pr – Hb (Streckeisen, 1976)
O – Pr – Hb (Streckeisen, 1976)
O – OPx - CPx (Streckeisen, 1976) gibi mafik kayaç sınıflamaları yapılmaktadır.
Mafik mineral içeriği % 90 dan az olanlar ise içerdiği K, A, P ve F oranlarına göre sınıflandırılır. Bu sınıflama mineral parajenezinden de (serbest/birincil kuvars ve diğer SiO2 polimorfu mineraller ile feldisapatoyid gurubu mineraller birlikte bulunmazlar) hemen anlaşılacağı gibi kendi içinde iki farklı sınıflamadır.
K - A - P sınıflaması
A - P - F sınıflaması
Bu sınıflamalar yaygın olarak kullanılan Streckeisen (1976 ve 1979) sınıflamalarıdır.
Magmatik kayaçların modal mineralojik bileşimlerine göre sınıflandırılmaları
(Streckeisen, 1976, 1979).
Kuvarsolit
Kuvars granodiyorit
AF Granit ………..……….…….… AF Riyolit
Siyenogranit ………………….…… Riyolit
Monzogranit ……………………… Riyolit
Granodiyorit ……………………… Riyodasit
Tonalit …………………………….. Dasit
AF Siyenit ………………....……… AF Trakit
Siyenit ……………………………... Trakit
Monzonit ………………….…….…. Latit
Monzodiyorit/Monzogabro …….… Latibazalt/latiandezit
Gabro/Diyorit/Anortozit ……….… Bazalt / andezit
Foid Siyenit ………………………... Fonolit
Foid Monzosiyenit ………………… Tefritik fonolit
Foid Monzodiyorit / Monzogabro…. Fonolitik tefrit
Foid Diyorit/Foid gabro …………… Tefrit / bazanit
Foidolit ……………………………. Foidit
1a:
1b:
2:
3a:
3b:
4:
5:
6:
7:
8:
9:
10:
11:
12:
13:
14:
15:
2. Magmatik kayaçların kşmyasal bileşimine göre yapılan tanımlama ve sınıflalamalar
Kayaçların mineralojik bileşimlerini ve dolayısıyla kayacın kimyasal bileşimini kontrol eden en önemli faktör silis ve alüminyum elementleridir. Kayaçtaki bu elementlerin miktarına göre bazı temel sınıflamalar yapılabilir.
a. Silis doygunluğu
Silis (SiO2) magmatik kayaçların bileşiminde bulunan en önemli bileşendir. Bu nedenle magmatik kayaç sınıflamalarında son derece önemlidir. Örneğin, asidik (SiO2 > 63), ortaç (SiO2 = 52- 63), bazik (SiO2 45-52), ultrabazik (SiO2 < 45), olarak yapılan kimyasal sınıflamalar mevcuttur.
Silis (SiO2) doygunluğu yüksek olan kayaçlar silisçe aşırı doygun (silica over saturated = ALKOS) kayaçlar olarak tanımlanır; bu kayaçlarda serbest silis kuvars olarak bulunur.
Silis (SiO2) doygunluğu düşük olan kayaçlar silisçe tüketilmiş (silica under saturated = ALKUS) kayaçlar olarak tanımlanır; bu kayaçlarda serbest silis bulunmaz, buna karşın lösit, nefelin gibi mineraller bulunur.
Silis bakımından aşırı doygun alkalin (ALKOS) kayaçlar
7 nolu trend; gabro/diyorit – monzogabro/monzodiyorit – monzonit – kuvars monzonit- monzogranit
8 nolu trend; gabro/diyorit – monzogabro/monzodiyorit – monzonit – siyenit – kuvars AF siyenit – AF granit
8’ nolu trend; gabro/diyorit – monzogabro / monzodiyorit – monzonit – kuvars siyenit –siyenogranit
Silis bakımından tüketilmiş alkalin (ALKUS) kayaç
9 nolu trend; foid içeren gabro/diyorit – foid içeren monzogabro / monzodiyorit – foid içeren monzonit – foid içeren siyenit - foid içeren AF siyenit – foid siyenit
10 nolu trend; foid içeren monzogabro / monzodiyorit – foid monzogabro / monzodiyorit
b. Alüminyum doygunluğu
Kimyasal bileşimlerinde alüminyum ve alkali moleküllerinin eşit oranlarda (1:1) birleştiği mineraller aşağıdaki feldispat ve feldispatoyid gurubu minerallerdir.
Ortoklaz: K2O. Al2O3. 6SiO2
Albit: Na2O. Al2O3. 6SiO2
Anortit: CaO. Al2O3. 2SiO2
Nefelin: Na2O. Al2O3. 2SiO2
Lösit: K2O. Al2O3. 4SiO2
Granitoyidlerin alüminyum doygunluk oranları genellikle Al / (Na + K + 2Ca) katyon oranı veya Al2O3 / (K2O + Na2O + CaO) moleküler oranı ile tanımlanan alüminyum doygunluk indisi ile tanımlanır.
Bileşiminde Al2O3 < (K2O + Na2O) ilişkisi bulunan kayaçlara alkalilerce zengin = peralkali kayaçlar denilmektedir.
Bileşiminde Al2O3 > (K2O + Na2O + CaO) ilişkisi bulunan kayaçlara alüminyumca zengin = peralümino kayaçlar denilmektedir.
Buna ilave olarak normal alüminyum içerikli ve alüminyumca fakir kayaçlar olarak ta tanımlamamlar yapılmaktadır.
c. Kimyasal bileşime dayalı diğer sınıflamalar
ğıl miktarı % 90’ dan az olsada, felsik kayaç adlamalarında bazen mafik mineral oranlarına göre kayaçlar özel isimler de alırlar. Örneğin; feldispatoyid (f) miktarı % 0-10 aranında olan foid siyenit kayacının M indisi: 0-30 arasındadır. Aynı bileşimli kayacın M indisi: 30-60 arasında olduğunda kayacın adı, malignit; M indisi: 60-90 arasında olduğunda kayacın adı, şonkinit olarak özelleşmektedir.
Plütonik kayaçların M indisine gore tanımlanması
(Le Maitre ve diğ., 1989).
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder